Zachowek co to jest?
Zachowek co to – najprościej rzecz ujmując, jest to instytucja prawa spadkowego mająca chronić najbliższą rodzinę spadkodawcy przed całkowitym wyłączeniem z udziału w dziedziczeniu. W zachowku chodzi o zabezpieczenie interesów najbliższych krewnych (małżonka, zstępnych lub w pewnych sytuacjach także rodziców spadkodawcy) w przypadku dziedziczenia ustawowego albo testamentowego. Prawo do zachowku powstaje już z chwili śmierci spadkodawcy (tzw. otwarcia spadku), a jego celem jest zapewnienie, że osoby najbliższe nie zostaną całkowicie pominięte w spadku.
W praktyce oznacza to, że niezależnie od ogłoszenia testamentu lub ustaleń pomiędzy spadkobiercami, jeżeli w normalnym trybie dziedziczenia ustawowego uprawnieni byliby powołani do spadku, mogą oni dochodzić odpowiedniej kwoty pieniężnej tytułem zachowku. Aby zrozumieć głębiej zagadnienie, trzeba pamiętać, że z biegiem czasu zachowek przedawnia się i istnieje określony bieg terminu przedawnienia do wytoczenia powództwa o zapłatę. Wysokość zachowku zależy przede wszystkim od wartości tego, co – hipotetycznie – przypadałoby osobie uprawnionej w przypadku dziedziczenia ustawowego. Określając tę bazę do wyliczeń, bierze się pod uwagę zarówno aktywa, jak i pasywa należące do masy spadkowej. W efekcie ustala się, jaka jest tzw. czysta wartość spadku, a także jaka jest wartość aktywów spadkowych. Następnie określa się odpowiedni ułamek (najczęściej połowa wartości udziału spadkowego, w niektórych sytuacjach dwie trzecie). Właściwe obliczanie zachowku bywa skomplikowane, szczególnie gdy wchodzą w grę darowizny dokonane za życia spadkodawcy czy różne sytuacje szczególne (np. odwołania testamentu, nieważność testamentu czy przyczyny wydziedziczenia).
Uprawnieni do zachowku – katalog osób uprawnionych do zachowku czyli komu przysługuje zachowek
Zgodnie z przepisami prawa spadkowego, komu przysługuje zachowek jest ściśle określone. Jeżeli zmarły pozostawił testament, wciąż nie wyklucza to możliwości dochodzenia zachowku przez małżonka, zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki – czyli zstępni spadkodawcy) oraz rodzice spadkodawcy (jeśli brak bliższych krewnych i byliby powołani z ustawy). Warto pamiętać, że rodzice spadkodawcy otrzymają tytułu zachowku tylko wtedy, gdy nie ma spadkobierców w linii zstępnej., gdy nie ma spadkobierców w linii zstępnej.
W praktyce, by wiedzieć komu przysługuje zachowek, trzeba prześledzić:
- Czy dana osoba należy do kręgu uprawnionych (jego dzieci, małżonek, rodzice);
- Czy nie zaszła żadna negatywna przesłanka – np. przypadku wydziedziczenia, uznania za spadkobierców niegodnych (to tzw. niegodne dziedziczenia), bądź faktu, że potencjalni dziedzice spadek odrzucili.
Co więcej, sama wysokość zachowku nie zawsze pokrywa się z udziałem w spadku, jaki wynikałby z ustawy. Może on być mniejszy lub w określonych sytuacjach (np. gdy uprawniony jest trwale niezdolny lub trwale niezdolny do pracy) wyższy, bo wówczas uprawnionemu przysługuje dwie trzecie udziału zamiast połowy. Podstawą obliczeń zawsze pozostaje jednak wartość udziału spadkowego i udziału spadkowego przewidzianego w ustawie.
W pewnych okolicznościach – zwłaszcza przy popełnieniu ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy albo rażącej obrazy czci – spadkodawca może sporządzić tzw. testament spadkodawcy z klauzulą wydziedziczenia. To właśnie tu pojawia się pytanie, czy z punktu widzenia z zasadami współżycia społecznego i obowiązującymi przepisami wydziedziczenie jest skuteczne. W każdym razie nie zawsze wydziedziczenie prowadzi do całkowitego wyłączenia danej osoby z dziedziczenia, bo przepisy rozróżniają, czy dane wydziedziczenie zostało dokonane zgodnie z wolą spadkodawcy w sytuacjach dozwolonych przepisami. Co do zasady, osobę uprawnioną do zachowku można wydziedziczyć z kręgu osób uprawnionych do zachowku tylko przy istnieniu konkretnych przyczyn ustawowych.
Obliczanie zachowku w praktyce czyli jak obliczyć zachowek
Jak wspomnieliśmy, obliczaniu zachowku służy kilka etapów:
- Ustalenie, jaki udziału spadkowego (przy dziedziczenia ustawowego) przysługiwałby danej osobie;
- Zastosowanie odpowiedniego ułamka (1/2 lub 2/3), zależnie od tego, czy uprawniony jest trwale niezdolny, czy małoletni;
- Ustalenie, jaką czystą wartość spadku (a więc po odjęciu długów) stanowią aktywa zmarłego;
- Dodanie wartości niektórych darowizny dokonane w czasie życia spadkodawcy.
Z tak wyliczonej podstawy powstaje kwota będąca tzw. należny zachowek. Gdy pojawia się konieczność ustalenia, ile faktycznie trzeba wypłacić uprawnionemu, często uwzględnia się też otrzymane wcześniej korzyści, np. zapisy czy wspomniane darowizny dokonane. Ważne jest jednak, by osobę uprawnioną traktować w sposób zgodny z ustawą, a sposób, w jaki spadkodawca świadomie skorzystał z darowizn lub zapisów testamentowych, nie może pozbawić jej minimalnego zabezpieczenia.
Zachowku najczęściej dochodzi się przed sądem cywilnym. Konieczna bywa wypłatę zachowku w formie jednorazowej, choć w praktyce zdarza się także płatność w ratach, jeśli strony zawrą ugodę lub sąd tak orzeknie.
Darowizny a zachowek – wpływ na prawa najbliższych i wysokość zachowku
Jednym z kluczowych zagadnień w prawie spadkowym jest ustalenie, w jakim zakresie do spadku zalicza się dobra przekazane za życia spadkodawcy. Taka praktyka zapobiega sytuacji, w której majątek ulega rozdysponowaniu niemal w całości, a osób uprawnionych do zachowku pozostaje pozbawiona należnych środków. Przy dokonaniu jednej darowizny lub wielu rozporządzeń nieodpłatnych należy uwzględnić ich wpływ na zapłaty zachowku wymaganej od spadkobierców. W kontekście dziedziczenia często uwzględnia się również to, czy potencjalny beneficjent jest trwale niezdolny do pracy, gdyż wtedy wysokość należnego mu zachowku może być wyższa.
Zgodnie z zasadą, że majątek podarowany przez pierwszym spadkodawcy (tzn. w testamencie lub za życia) nie powinien zniweczyć ochrony najbliższych, do substratu spadku dodaje się wartość darowizny. Jeśli z różnych powodów zachodzi konieczność uwzględnienia także kolejnych umów nieodpłatnych, analizie podlega pełne zestawienie przelanych aktywów. Gdy osób uprawnionych do zachowku jest więcej, każda z nich ma prawo dochodzić świadczenia odpowiadającego należnej części spadku. Niekiedy pojawia się problem roszczeń wobec obdarowanego z uwagi na wartość darowizn – zwłaszcza przy dokonaniu jednej wyjątkowo wysokiej darowizny – jeśli spadkobiercy nie są w stanie pokryć całej zapłaty zachowku. Wówczas odpowiedzialność subsydiarną może ponosić właśnie osoba, która otrzymała podarowany majątek.
Równie istotne jest, by wartość darowizny została rzetelnie ustalona – zwykle według stanu z chwili jej dokonania, a cen aktualnych w momencie otwarcia spadku. W przypadku, gdy pierwszym spadkodawcy był rodzic, a w grę wchodzą darowizny względem rodzeństwa lub innych krewnych, sąd będzie skrupulatnie weryfikować sposób wyceny. Wreszcie, gdy dochodzi do sporów z osobami o słabszej kondycji życiowej, decydujące znaczenie ma fakt, czy ktoś był trwale niezdolny do pracy – w takich razach wysokość zachowku jest większa, zapewniając tej osobie dodatkowe zabezpieczenie.
Przedawnienie roszczeń o zachowek czyli tzw. przedawnienie zachowku
Zarówno wydziedziczenie, jak i samo prawo do zachowku, podlegają pewnym ograniczeniom czasowym. Bieg terminu przedawnienia dla zapłaty zachowku rozpoczyna się zwykle od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o otwarciu spadku, co nierzadko zbiega się z datą ogłoszenia testamentu lub wynikami podziału majątku. Aby zachować prawo do wypłatę zachowku, należy wnieść powództwo w ciągu pięciu lat od tej daty. Po jego upływie roszczenie ulega przedawnieniu, a sąd może oddalić roszczenie o zachowek, a w efekcie uprawniony nie odzyska należnych kwot.
Roszczenie o Zachowek
Gdy spadkodawca pominie w testamencie najbliższych, roszczenie o zachowek przysługuje im z mocy ustawy. To właśnie dzięki niemu osoba uprawnioną może domagać się od spadkobiercy lub obdarowanego określonej sumy tytułem zaspokojenia roszczenia do udziału w majątku. Przedawnienie zachowku następuje co do zasady po pięciu latach od dnia ogłoszenia testamentu (o ile testament istniał), a w razie dziedziczenia ustawowego – od dnia otwarcia spadku. W sądzie można żądać, by spadkobierca dokonał zapłaty zachowku w całości lub uzupełnił należną kwotę, jeżeli uprawniony w pewnym stopniu uczestniczył w spadku, ale jego zachowek nie został pokryty w pełni.
Prawo do zachowku a roszczenie o zachowek
Różnica między prawem do zachowku a roszczeniem o zapłatę
Prawo do zachowku nie jest tożsame z roszczeniem o zapłatę. Choć samo powstaje z mocy ustawy (tzn. niezależnie od woli spadkodawcy, chyba że wchodzi w grę skuteczne wydziedziczenie), to jeszcze nie oznacza, że można go dochodzić, dopóki nie nastąpi otwarcia spadku. Dopiero po śmierci właściciela majątku zmarłego powstaje możliwość, by osobę uprawnioną zgłosiła swoje żądanie pieniężne. Zanim dojdzie do stwierdzenie nabycia spadku, nie istnieje pewność co do kręgu spadkobierców i zasięgu przysługujących im praw. Nie można też mówić o przeniesieniu (cesji) roszczenia, bo ustawa zakazuje zawierania czynności prawnych w rodzaju „umowy o spadek po żyjącym”. Jak obliczyć zachowek w takiej sytuacji? Jego zachowek może zostać zaspokojony na kilka sposobów, np. przez powołanie do spadku, uczynienie zapisu czy w postaci darowizny. Jeśli tych sposobów zabrakło, dopiero wtedy przysługuje roszczenie o zapłatę. W razie braku pełnego pokrycia zachowku, można żądać tzw. uzupełnienia. Sama wartość udziału spadkowego jest zmienna, gdyż spadkodawca może w trakcie życia przekazywać swój majątek w postaci darowizny, czyniąc to względem spadkodawcy na rzecz określonych osób. Po odpowiednim zsumowaniu darowizn i wycenie realnej masy spadkowej, uzyskuje się fundament do określenia, czy dany uprawniony może otrzymać zachowek w kwocie oczekiwanej.
Jeśli spadkodawca zniszczył testament spadkodawcy wcześniejszy i sporządził nowy lub w ogóle nastąpiło odwołania testamentu, to nadal kluczowa jest zasada, że uprawniony do zachowku nie traci uprawnień z samego faktu zmiany testamentu – o ile nie zaistniały przesłanki do wydziedziczenia czy uznania kogoś za niegodnego.
W szczególności, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy (albo trwale niezdolny z przyczyn zdrowotnych), przepisy pozwalają mu żądać dwóch trzecich potencjalnego udziału w spadku. Właśnie w takim wypadku wysokość zachowku zależy od tego, czy uprawniony jest w stanie się samodzielnie utrzymać.
Przy ocenie, komu przysługuje zachowek i przed złożeniem przez uprawnionego do zachowku wniosku trzeba także uwzględniać, że rodzeństwo spadkodawcy czy dalsi krewni wchodzą w grę dopiero wtedy, gdy brak bliższych krewnych w linii prostej. Rodzeństwa spadkodawcy nie jest zatem pierwotnie uprawnione do zachowku, choć wyjątkowe sytuacje (np. brak zstępnych, brak rodziców) mogą wymagać bardziej złożonej analizy, zwłaszcza jeśli spadkodawca dokonał zapisów windykacyjnych.
Samo prawo do zachowku jest wyższe od roszczenia o jego wypłatę; to pierwsze wyznacza m.in. granice odpowiedzialności za pewne długi czy zapisobierców. Z kolei roszczenie o zapłatę można kierować do spadkobierców, a w dalszej kolejności nawet do obdarowanych. Dochodzenie zapłaty zachowku niekiedy blokuje się, jeżeli spadkobierca sam ma prawo do zachowku i może je przeciwstawić w toku roszczeń.
Niekiedy powstają wątpliwości przy zagadnieniu, czy małżonek, który został wyłączony z dziedziczenia (np. przez separację faktyczną, zainicjowaną jeszcze za życia zmarłego) przy dziedziczeniu innych osób z mocy prawa, wciąż może domagać się zachowku. Tu znaczenie mają m.in. przepisy o wyłączeniu małżonka, np. gdy sąd ustalił, że rozpad pożycia jest z winy małżonka uprawnionego. Ostateczna wysokość zachowku (oraz jego zachowek w szczególnych przypadkach) ustalana jest najczęściej w postępowaniu sądowym albo ugodzie przed sądem lub notariuszem. Bywa, że w grę wchodzi również podział majątku między współspadkobierców. Jeżeli strony nie potrafią się porozumieć, sprawę należy przekazać do sądu rejonowego lub okręgowego, który oceni wszystkie okoliczności.
Kiedy zachowek może nie przysługiwać?
Prawo do zachowku nie należy się:
- Jeśli doszło do skutecznego wydziedziczenia w jego testamencie (choć trzeba wykazać przyczyny wydziedziczenia);
- Gdy uprawniony popełnił czyn o znamionach ciężkiego przestępstwa względem spadkodawcy bądź innej osoby najbliższej (może to prowadzić do uznania go za niegodnego);
- Przy stwierdzeniu, że uprawniony rażąco naruszył obowiązki rodzinne względem zmarłego (co – jeśli zostało zawarte w testamencie – stanowi uzasadnienie wydziedziczenia);
- Jeśli uprawniony sam zrzekł się dziedziczenia na podstawie ustawy z uwzględnieniem zapisu, że zrzekł się także tytułu zachowku.
W efekcie tych przypadków nieważność testamentu lub jego skuteczność może zmienić sytuację procesową. Warto też zaznaczyć, że jeśli ktoś otrzymał zapłaty zachowku w pełnym zakresie, to nie ma już dalszej podstawy do dochodzenia dodatku. w drodze innego przysporzenia (darowizny, zapisu), to nie ma już dalszej podstawy do dochodzenia dodatku.
Wydziedziczenie – na czym polega i jakie są jego skutki dla zachowku? Czy możemy otrzymać zachowek?
Wydziedziczenie to wola spadkodawcy, wyrażona w jego testamencie, by pozbawić określoną osobę uprawnioną jakichkolwiek korzyści z tytułu zachowku. Oznacza to, że nawet jeśli spadkobiercy byliby powołani do spadku mocą prawa lub należałby im się zachowek, to nie mogą otrzymać zachowku. To znacznie surowszy środek niż zwykłe pominięcie w testamencie, gdyż pominięty ma prawo wystąpić o zapłatę zachowku, a wydziedziczony – co do zasady – już nie. Jednak nieważność testamentu lub jego skuteczne odwołania testamentu wprowadza powrót do dziedziczenia ustawowego. Warto wiedzieć, że możliwe jest także stwierdzenie nabycia spadku przez osobę uznaną za wydziedziczoną, jeżeli nieważność testamentu została stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu rejonowego. Podobnie, gdy zaktualizują się ustawowe przesłanki do uznania kogoś za spadkobiercę niegodnego (z powodu niegodne dziedziczenia lub np. gdy zniszczył testament spadkodawcy w złej wierze), również może dojść do wykluczenia z dziedziczenia mocy ustawy.
Przyczyny wydziedziczenia w świetle przepisów prawa spadkowego
Zgodnie z Kodeksem cywilnym przyczyny wydziedziczenia obejmują m.in.:
- Uporczywe działanie wbrew zasadami współżycia społecznego.
- Popełnienie ciężkiego przestępstwa lub rażącej obrazy czci wobec spadkodawcy.
- Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy.
W każdym przypadku wydziedziczenia testament powinien jasno wskazywać, z jakiego powodu spadkodawca pozbawia daną osobę uprawnioną ochrony, jaką zwykle gwarantuje jej jego zachowek. Co ważne, brak podania uzasadnienia w testamencie skutkuje tym, że wydziedziczenie może zostać uznane za bezskuteczne, a dana osoba zachowuje prawo do zachowku.
Konsekwencje wydziedziczenia dla udziału spadkowego i masy spadkowej
Po dokonaniu ważnego wydziedziczenia dochodzi do zmiany w obrębie udziału spadkowego. Dla pozostałych osób uprawnionych do zachowku oznacza to, że przy obliczaniu zachowku pomija się wydziedziczonego (choć w niektórych przypadkach uwzględnia się jego zstępnych). To, jak obliczyć zachowek, zależy też od wartości majątku, jaki zmarły pozostawił. Kluczowe jest ustalenie wartości spadku i wszystkich wartość darowizny oraz wartość aktywów spadkowych, składających się na masę spadkową.
Osoba wydziedziczona jest traktowana w pewnym sensie „surowiej” niż ta, która po prostu spadek odrzucili, ponieważ wydziedziczenie wyłącza roszczenie o zachowek. Jeśli jednak wydziedziczenie jest bezskuteczne (np. brak wskazania przyczyny, czy zachodzą czynności prawne prowadzące do nieważności testamentu), wówczas dana osoba może nadal starać się o zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku.
Najczęstsze pytania
1. Czy można całkowicie pozbawić kogoś zachowku?
Tak, w określonych sytuacjach, w przypadku wydziedziczenia, przyczyny obejmują naruszenia obowiązków rodzinnych., dopuszczenie się ciężkiego przestępstwa czy rażącej obrazy czci).
2. Czy przy zachowku wszystkie postaci darowizny dolicza się do spadku?
Co do zasady tak, darowizny zrobione przez spadkodawcę wpływają na wysokość masy spadkowej. Jednakże istnieją wyjątki (np. drobne darowizny zwyczajowo przyjęte).
3. Czy przy zachowku w grę wchodzi nieważność testamentu?
Tak, jeśli np. sporządzono go z naruszeniem ustawowych wymogów, wówczas nieważność testamentu przesądza, że dziedziczenie następuje z dziedziczenia ustawowego.
4. Czy po dokonaniu jednej darowizny o wysokiej wartości wystarczy, by uniemożliwić otrzymanie zachowku?
Może znacząco ograniczyć jego zachowek, lecz nie zawsze całkowicie go wykluczy. Zależy to od konkretnych okoliczności i daty dokonania darowizny.
5. Kiedy spadkobierca świadomie skorzystał z fałszywego testamentu, czy może zachować prawo do zachowku?
Najpewniej nie, bo takie działanie może prowadzić do uznania za niegodnego i utraty zachowku.
Podsumowując instytucja zachowku jest kluczowa w polskim prawie spadkowym, a jej celem jest zabezpieczenie osób najbliższych spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w spadku. Obliczanie zachowku potrafi być jednak bardzo złożone, zwłaszcza kiedy wchodzi w grę fundacja rodzinna. Zawsze warto przeanalizować wszystkie okoliczności, w tym czas utworzenia fundacji, jej status jako spadkobiercy, a także czy dokonano wcześniej rozporządzeń majątkiem, takich jak darowizny. Jeśli
Prawo spadkowe
